Het moment is gekomen: de defensiesector moet groener worden

Historisch gezien, is de defensiesector op heel wat gebieden altijd een pionier geweest op het vlak van technologische vooruitgang. Dat maakt het des te vreemder dat hij op het vlak van klimaatinnovaties achterop hinkt op de commerciële sector. "Minder strenge vereisten op het vlak van productontwikkeling spelen zeker een rol," zegt Patrick Johansson, die sinds 2020 actief is als klimaatstrateeg bij het Zweedse defensiebedrijf Saab: "Net als ruimtevaart is defensie altijd hevig gefinancierd geweest door de overheid. Concurrentievoordelen waren geen vereiste, en onderzoek en ontwikkeling verliepen veel vrijer en niet-gereguleerd. Hoewel daar goede redenen voor waren, betekende het ook dat er weinig externe druk was om producten duurzamer te ontwikkelen of om stil te staan bij de klimaatverandering." Nu de operationele voorwaarden complexer worden en producten in bepaalde omstandigheden functioneel en bruikbaar moeten blijven, wijzigt de denkrichting in de hele sector. Recent werd nogmaals duidelijk hoe dramatisch de situatie is, toen energie plots zeldzaam en peperduur werd nadat Rusland Oekraïne aanviel.

Allianties als NAVO luiden nu al een tijdje dringend de alarmbel over de gevaren van de klimaatverandering en de bijhorende afhankelijkheid, met name in de energiesector. Op de veiligheidsconferentie van München in februari 2023 organiseerde NAVO samen met het International Military Council on Climate and Security (IMCCS) een rondetafelconferentie over het onderwerp, waarbij assistent-secretaris-generaal voor Emerging Security Challenges David van Weel benadrukte dat NAVO "de klimaatverandering en de energietransitie moet implementeren in zijn DNA, inclusief opleidingen, oefeningen, defensieplanning en de ontwikkeling en verwerving van militaire capaciteiten." Daarbovenop moet er gestreefd worden naar schone energie, met name door technologische innovatie, en moeten we doeltreffend blijven op militair vlak, ook in een minder veilige omgeving.

Het zijn evenwel niet alleen de steeds extremere omstandigheden op het slagveld en de slinkende middelen die de sector hebben gedwongen om klimaatbescherming eindelijk serieus te nemen. Ook de financiële markt oefent druk uit en eist verandering. De EU-voorstellen rond sociale taxonomie zouden defensiebedrijven bijvoorbeeld strengere voorwaarden opleggen op de financiële markt, en steeds meer overheden vragen de sector om concrete verbintenissen aan te gaan en actie te ondernemen. Deskundigen zijn het erover eens dat defensie een facet is van veiligheid, en dat veiligheid een basisvoorwaarde is om te streven naar duurzaamheid, maar het is nog onduidelijk hoe de defensiesector doeltreffend te werk kan gaan binnen een ESG-kader (ecologie, sociaal governance). Het Britse ministerie van Defensie kent nu al alleen projecten toe aan ondernemingen die een langetermijnplan kunnen voorleggen om hun koolstofuitstoot te beperken. Ook de VS, Zweden en andere Europese landen gaan die toer op, en de EU juicht die ambities toe: "Ik ben blij dat ministeries van Defensie zich inzetten om hun defensiestrategieën zodanig te ontwikkelen dat hun strijdkrachten worden voorbereid op de klimaatverandering. De EU-instellingen zullen dat belangrijke streven blijven ondersteunen. Het gemeenschappelijke standpunt van de EU over de link tussen de klimaatverandering, milieuschade, veiligheid en defensie dat er binnenkort aankomt, wordt een belangrijke mijlpaal richting een Europese Unie die beter het hoofd kan bieden aan de gevolgen van de klimaatverandering op defensie en op de veiligheid," zegt Josep Borrell, vicevoorzitter van de Europese Commissie en hoofd van het Europees Defensieagentschap.

De ecologische impact beperken en toch groeien - een contradictie?

Saab zet al lang in op de ontwikkeling van duurzame producten. Aanvankelijk was dat voornamelijk omdat doeltreffendere producten ook kostenefficiënter waren, maar door de stoffen te schrappen die aanleiding gaven tot bezorgdheid, werden daarnaast ook de gezondheidsrisico's beperkt. Hoewel Saab dus van oudsher probeert om producten duurzamer te maken, was dat niet altijd om het klimaat te beschermen. Enkele jaren geleden analyseerde de onderneming de risico's en de mogelijkheden bij Saab. Een van de voornaamste risico's was dat er in de toekomst wetgeving zou komen rond klimaatbescherming en dat die een impact zou hebben op de onderneming. Dat was het laatste duwtje dat Saab nodig had om hier een prioriteit van te maken.

Saab is ook actief in de sector en werkt samen met concurrenten in de ASD Europe-vereniging om uitdagingen en kansen op het vlak van klimaatverandering te identificeren en om informatie uit te wisselen. In 2022 werd het de eerste grote speler op het vlak van defensie en beveiliging met wetenschappelijk gefundeerde emissiedoelstellingen die werden goedgekeurd door het Science Based Targets-initiatief (SBTi). De groep volgt sindsdien een algemene methodologie voor uitstootreductie en verbindt zich er onder meer toe om de uitstoot van scope 1 en 2 met 42% te temperen tegen 2030, en die van scope 3 met 25% (ten opzichte van 2020). Er werd ook een SBTi-betrokkenheidsdoelstelling van 50% in scope 3 opgesteld voor de productieketen van Saab. De uitstoot van scope 1 en 2 omvat activiteiten als testvluchten en luchtvaartdiensten, gebouwen verwarmen en afkoelen, en elektriciteitsconsumptie, terwijl de uitstoot van scope 3 betrekking heeft op zakenreizen, goederentransport, de productieketen en de manier waarop klanten de producten van Saab gebruiken. "Ik ben erg trots dat we hiermee een pionier zijn in de sector. De beperking van onze koolstofvoetafdruk speelt ondertussen een belangrijke rol bij al onze activiteiten," legt Patrik Johansson uit. Saab brengt elk kwartaal verslag uit over zijn uitstoot van broeikasgassen, en rapporteert jaarlijks aan het CDP (vroeger bekend als het Carbon Disclosure Project) om te waarborgen dat de doelstellingen gebaseerd zijn op gepaste maatregelen.

Wat hierbij evenwel een wezenlijke uitdaging vormt, is de groei die de sector momenteel kent. Kan de sector zijn klimaatimpact werkelijk terugschroeven terwijl er steeds meer conflicten zijn? Aangezien het absolute doelstellingen betreft, die werden opgesteld voordat de sector zo'n groei kende, is dat een horde die de sector zal moeten nemen. De deskundigen van Saab zien de huidige situatie evenwel als een uitdaging op korte termijn en zijn er rotsvast van overtuigd dat de sector kan en zal slagen. Het staat buiten kijf dat de volledige sector, en met name de leveranciers, in vraag zal worden gesteld. Saab tracht de uitstoot van broeikasgassen die voortkomt uit zijn productieketen en uit het gebruik van zijn producten door klanten dan ook nog transparanter en meetbaarder te maken. Saab kan slechts tegenmaatregelen nemen als bekend is waar de ecologische impact plaatsvindt. Transparantie is dan ook cruciaal wanneer het om duurzaamheid gaat.

"We moeten gebruik maken van technologieën die lacunes opvullen."

De klimaatverandering zorgt voor meer gevaar op het slagveld. Zo leidt de klimaatverandering onder andere tot strengere weersomstandigheden, hogere temperaturen, zandstormen en een hogere vochtigheidsgraad. Al die factoren hebben een invloed op de functionaliteit en de fysieke conditie van wapensystemen en militair materiaal. Er gebeurt steeds meer onderzoek in de sector en er zijn al heel wat nieuwe technologieën beschikbaar op de markt, maar ze worden niet altijd aangewend. Patrik Johansson denkt dat de bescherming van het klimaat een verbintenis op lange termijn is en dus ook als dusdanig moet worden behandeld, zowel binnen de sector als bij de klanten, die het soms nog ontbreekt aan de moed om technologieën in te zetten die wel bestaan, maar misschien nog niet perfect zijn. Als we weten dat fossiele brandstoffen om tal van redenen schaarser worden, moeten we geen magazijnen vullen, maar net inzetten op de mogelijkheden van de bestaande technologieën. Er is evenwel al heel wat vooruitgang geboekt. Saab JAS 39 Gripen zijn eenmotorige gevechtsvliegtuigen die kunnen vliegen op tot 50% duurzamere vliegtuigbrandstof ('sustainable aviation fuel' of SAF). Bij testvluchten was er geen merkbaar verschil in prestaties, zelfs niet bij 100% synthetische brandstof.

Vanwege de lange levenscyclus van militaire producten, soms tot zestig of zelfs honderd jaar, kunnen overbruggingsoplossingen een groot verschil maken. Saab voert dan ook intensief onderzoek naar een manier om nieuwe brandstofsystemen te implementeren en fossiele brandstoffen ten minste gedeeltelijk te vervangen. Het maakt zijn klanten ook attent op de producten in zijn Climate Impact Portfolio, die bijzonder weinig uitstoot teweegbrengen en uitzonderlijk energie-efficiënt zijn, zoals de A-SMGCS (Advanced Surface Movement Guidance & Control), een systeem waarmee luchtverkeersleiders het luchthavenverkeer doeltreffender kunnen beheren. Met zijn geavanceerde algoritmes voor opvolging en veiligheidsnetten volgt het elk doelwit, ongeacht zijn snelheid, waardoor het erg succesvol detecteert en zelden vals alarm slaat. Het systeem overtreft zelfs de waarschuwingsvereisten die werden bepaald door EUROCONTROL en EUROCAE. De stuurfunctie van Saab berekent automatisch een route voor elk inkomend of uitgaande luchtvaartuig, op basis van factoren als de configuratie van de landingsbaan en andere beperkingen. Samen leidt dat tot doeltreffende verkeersstromen en minder brandstofverbruik. Het A-SMGCS-systeem wordt gebruikt op meer dan 100 luchthavens in de hele wereld, onder meer in de Verenigde Staten (op de 45 grootste luchthavens), Europa, Azië, Australië en Zuid-Amerika.

Het gamma omvat ook producten voor camouflage. Zo maakt de Saab Barracuda CoolCam bijvoorbeeld gebruik van een speciaal ontwikkeld warmtereductiesysteem om de interne temperaturen van voertuigen te temperen en de doeltreffendheid van de airconditioning te verhogen tijdens de rit of bij het gebruik. Een combinatie van isolatie en de reflectie van zonnestraling zorgt ervoor dat het voertuigoppervlak in de loop van de dag minder warmte opneemt. Het systeem zorgt dus voor koelere oppervlakken, en spaart ook energie uit door de nood aan bijkomende koeling terug te schroeven. Zo wordt het voor het personeel ook eenvoudiger om het voertuig te gebruiken: een win-win-situatie, zowel wat operationele voordelen als wat de ecologische impact betreft.

Cruciale infrastructuur beschermen

Onze oceanen zijn uitzonderlijk kwetsbaar. Ze zijn essentieel om klimaatverandering tegen te houden. Tegelijkertijd vinden we steeds meer van de cruciale infrastructuur van onze samenleving op de zeebodem of op volle zee, zoals windmolenparken, industriële viskwekerijen en zelfs gasleidingen en kabels voor gegevensoverdracht. Als die worden aangevallen of vernietigd, zou dat enorme gevolgen met zich meebrengen. De maritieme infrastructuur moet dan ook op verscheidene vlakken worden beschermd. Tegenwoordig worden bij onderwaterprojecten regelmatig op afstand bestuurde hydraulische voertuigen ingezet, die worden bestuurd vanop grote vaartuigen aan de oppervlakte. Dat leidt dan weer tot ecologische problemen. Denk maar aan de ecologische voetafdruk van die bevoorradingsvaartuigen en het risico dat die hydraulische systemen olie lekken. Met zijn nieuwe technologie maakt Saab het eenvoudiger, efficiënter en ecologisch duurzamer om zo diep onder het wateroppervlak aan de slag te gaan. De Saab Seaeye Sabertooth, die kan worden ingezet tot een diepte van 3.000 meter, is het enige zwevende en ronddwalende systeem ter wereld dat zowel volledig autonoom (AUV) als aan een kabel (ROV) kan worden gebruikt, waardoor erg flexibele, tweeledige operaties kunnen worden aangestuurd van op een enkel platform. Het verschil met andere systemen is dat het Sabertooth-voertuig energie onttrekt aan de golven, een enorme doorbraak op het vlak van hernieuwbare energie.

Wijzigen, ontwikkelen, aanpassen

De ecologische strategie van Saab kent drie grote doelstellingen: de uitstoot van broeikasgassen terugschroeven, streven naar meer middelenefficiëntie en een circulaire economie, en zorgwekkende stoffen schrappen. Eén eenvoudige oplossing bestaat niet. Alle opties moeten onderzocht worden om de uitstoot snel te temperen en producten in lijn te brengen met de nieuwe uitdagingen. De eerste stap in dat proces is hernieuwbare energie gebruiken voor de productie, minder afval te creëren en bewust te kiezen voor hernieuwbare energiebronnen bij de aankoop van elektriciteit. Ook recyclage is enorm belangrijk. De onderneming wil graag nu al meer gerecycleerde materialen gebruiken, maar het wettelijke kader laat op sommige vlakken nog te wensen over. Bij vliegtuigen moeten bepaalde onderdelen bijvoorbeeld nieuw vervaardigd worden uit veiligheidsoverwegingen. Het is niet altijd eenvoudig om de ecologische voetafdruk van een productgamma terug te schroeven, maar deskundigen zijn van mening dat we een open geest moeten behouden. Het Saab-team onderzoekt hoe ze elk bestaand product kunnen wijzigen of efficiënter en steviger kunnen maken door bijkomende functionaliteiten toe te voegen. Tegelijkertijd investeert de onderneming in onderzoek naar nieuwe technologieën, nieuwe materialen met nieuwe mogelijkheden en manieren om fossiele brandstoffen in de toekomst volledig te vervangen.

Ook de strijdkrachten voelen aan dat actie nodig is, maar zijn vaak nog terughoudend of handelen uit andere motieven dan de bescherming van het klimaat. Een andere reden is dat er geen impact mag zijn op de betrouwbaarheid en de prestaties van de producten. Onze troepen en maatschappij beschermen blijft de topprioriteit, zowel in tijden van oorlog als van vrede. Dat is ook waarom de sector sceptisch blijft over hernieuwbare energie, en dat is begrijpelijk. Er zijn namelijk nog niet voldoende opslagmogelijkheden en de productie wordt soms onderbroken, bijvoorbeeld wanneer de zon niet schijnt of als het windstil is. Dat is nog een reden waarom overgangsoplossingen zo belangrijk zijn. Saab onderzoekt momenteel bijvoorbeeld in welke mate dieselgeneratoren aangedreven kunnen worden door waterkracht, en waar hybride oplossingen nog meer zinvol zijn, tot het mogelijk is om volledig over te schakelen naar oplossingen op basis van hybride energie. De termijn waarop die nieuwe toepassingen beschikbaar zullen zijn en hoe snel de transitie kan plaatsvinden, zal uiteindelijk ook afhangen van de klanten. De defensiesector is sterk afhankelijk van de bestellingen die hij krijgt. Hoe beter we erin slagen klanten de toegevoegde waarde van efficiënte en klimaatvriendelijk producten te tonen, hoe sneller verandering mogelijk is.

Resoluut kiezen voor een positieve toekomst

De deskundigen zijn het erover eens: de defensiesector biedt heel wat potentieel. Een studie van Roland Berger in 2019 onderzocht de voordelen die defensiebedrijven kunnen onttrekken uit veranderingen op ecologisch vlak en ontdekte dat een reductie van de militaire koolstofvoetafdruk ook een efficiëntere aanwending van middelen en doeltreffendere operaties mogelijk maakte. Die denkrichting moet deel gaan uitmaken van de duurzaamheidsstrategie van de sector op lange termijn, als we willen dat de ontkoling wordt beschouwd als een factor die een verschil maakt, en niet als een noodzakelijk kwaad.

Of we er uiteindelijk in zullen slagen om de wereldwijde duurzaamheidsdoelstellingen te behalen, zoals de EU-klimaatneutraliteit tegen 2050 of de Race to Zero van de VN, is afhankelijk van heel wat factoren. Gewapende conflicten, die momenteel jammer genoeg overal opduiken, zijn nefast voor het klimaat. De huidige geopolitieke ontwikkelingen tonen evenwel ook aan dat een sterke defensiesector nodig is om de maatschappijen te beschermen en om wezenlijke duurzaamheidsinspanningen mogelijk te maken. Het is dan ook extreem belangrijk dat de sector zich snel aanpast aan het nieuwe kader en zijn rol als pionier op technologisch vlak, die het al inneemt op tal van andere vlakken, ook uitbreidt naar klimaatbescherming. Anders zal de defensiesector op een gegeven moment de enige zijn die nog fossiele brandstoffen gebruikt, waardoor hij grote risico's zou lopen en sterk afhankelijk zou zijn. Er bestaat geen twijfel over dat het slagveld van de toekomst er helemaal anders zal uitzien, zowel op ecologisch als op technologisch vlak. Maar Patrik Johansson, klimaatstrateeg bij Saab, is ervan overtuigd dat die factoren elkaar kunnen complementeren en helpen: "Onze sector heeft al aangetoond dat groei te combineren valt met minder uitstoot. We moeten op hetzelfde pad voortgaan. We moeten sneller en resoluter handelen bij de ontwikkeling en integratie van nieuwe technologieën en processen. Groene defensie is niet gewoon de toekomst, het zal onze sector ook sterker en veerkrachtiger maken, waar iedereen uiteindelijk de vruchten van zal plukken."